İBN-İ BACCE
Ebu Bekir Muhammed ibnu Yahya ibnu es-Saiğ
... Avenpace/Avempace
ö.533/1138
İyi bir hekim, yetkili bir edebiyatcı ve usta bir udi idi. Meşşai idi, Tasavvufla ilgilendi. Tedbiru'l- Mütevahhid orjinal bir eserdir.
İbnu Hallıkan bu ismin frenkçede gümüş anlanına geldiğini söyler. İbnu's-Saig (Kuyumcunun oğlu) demek. Endülüs'ün Saragossa ( Sarakosta) şehrinde doğdu. Fas’ta öldü.
Ebu Bekir İbrahim önce Gırnata, sonra Sarakosta'da O'nu vezir olarak görevlendirdi. Fas'ta dinsizlikle suçlandı. İbnu Zuhr adında doktor tarafından zehirlendiği söylenir.
İbnu Tufeyl, Hayy ibnu Yakzan'ın önsözünde İbnu Bacce'nin vezirlik ve saray doktorluğu yaptığını ve bu işlerle uğraşırken asıl felsefi görüşlerini ortaya koymaya fırsat bulamadığını, eşsiz bir bilgi hazinesini kendisiyle birlikte götürdüğünü hayıflanarak anlatır. Gerçekten de İbnu Bacce, Ebu Bekir ibnu Tefşin'in nezdinde vezirlikte bulundu. Ebu Bekr yenilince Fas'a gitmek isteyince yolda Murabıtlar yakalanıp tutuklandılar. Daha önce de bir diplomatik gezi esnasında İşbiliye'de hapsedildi. Önemli eserlerini bu hapis yıllarında kaleme aldı. İspanya'dan Fas'a gelince daha çok tıpla uğraştı. Genç yaşta vefat etti. İbnu Ebi Useybia O'nun halktan da zulum gördüğünü söyler. Feth ibnu Hakan el-Kaysi (ö.1140) Kalaid el-İkyan ve Mehasin el-A'yan da O'nun hakkında oldukça ağır şeyler yazmakta, dinsiz olmakla suçlamaktadır. Ancak kaynaklar , bu ağır suçlamaları O'nun hazırladığı şiir antolojisine İbnu Bacce'nin katılmamasına bağlamaktadırlar.
Güçlü bir Nahivciydi. Edebiyat ve antik felsefe alanında derinlemesine bir bilgiye sahipti. Tardiye adlı manzumesiyle avcılığa meraklıydı. Kur'anı ezbere biliyor, Ud/ Luth çalıyordu. Farabi'nin Müzik kitabı Doğu'da ne kadar meşhursa, Batı'da da İbnu Bacce'nin müzik kitabı o kadar meşhurdur. Bu kitap bugüne gelmedi.
Felsefe, Tıb, Hukuk, Astronomi, siyasi felsefe, ahlak ve Sosyoloji alanlarında yazdı. İbnu Tufeyl ve el-Bitruci gibi O da Pythalamius'un teorisini çürütmek üzere astronomi alanında araştırmalar yaptı. İbnu Tufeyl ve el-Bitruci'nin, İbnu Bacce'nin fi'i-Hay'a adlı astronomiyle ilgili kitabını esas alarak Pythlamius'un gökyüzü ve gezegenlere ilişkin teorisini çürütmeye çalıştıklarına İbnu Meymun da tanıklık eder
Mantık'ta Aristotelesci olduğu söylenir. Öğrencisi Ebu'l-Hasan ibnu el-İmam'a göre ise Aristoteles'i anlamada Farabi'yi rehber seçti. Ancak Aristoteles'in birçok eserini şerheden İbnu Bacce'nin Platon'la da ilgisi vardır.
İfadelerinin oldukça karmaşık, muğlak görmüş, bundan dolayı etkisinin bugüne gelmediği öne sürüldü. Tedbiru'l-Mütevahhid O’nun zor anlatımlı eserlerinden. Bu onun felsefi derinliğini gösterir. Önemli eserleri Batı kütüphanelerinde kayboldu.
E.Renan O’nun İbnu Rüşd'ün hocası gösterir. O öldüğünde İbnu Rüşd 12 yaşında idi. İbnu Rüşd, Şerhu Risaletu'l- İttiaslu'l-Akl bi'l-İnsan li İbn Saiğ i yazdı.
Yahudi filozof Narbonnelu Moses'in 14.yy. da yazdığı eserlere de etki etti. Moses, hisler ve ihtirasların faaliyeti ( hayvani faaliyet) ile mücerret akıl tarafından telkin ve idare edilen (insani faaliyet) arasındaki ayrımını doğrudan İbnu Bacce'den aldı. Latin yazarlar onu münfasıl cevherler fikriyle yakından tanır. Spekülatif ilimler sayesinde münfasıl cevherlerin bilgisine götüren idealardan, imajlardan sözedebileceğimiz görüşündedir. "Kazanılmış akıl" fikriyle Albertus Magnus ve Thomas Aguinas'ı da etkiledi. O'nun fiziğin felsefi yönü açısından Batı'da çok iyi bilindiği bir gerçek. Kitapları latinceye çevrilmiş olmasa bile, İbnu Rüşd vd.lerinin geniş alıntılarıyla, Galileo'nun eserlerinde bile görülen bir etki bıraktı. İlk Pisan Diologue'da iki önemli öğe vardır: hız (impetus) teorisi ve İbnu Bacce'nin dinamiği . Bu ikisinin de temeli geç ortaçağ- Latin Filozof ve bilginlerin geliştirdiği şekliyle İslam kaynaklarında vardır.
Risaletu'l-İttisal'de insan aklının Faal-Akıl ile birleşmesi ve külli bilgiyi anlatır.
Risaletu'l-Veda'da el-Gazali'nin görüşlerini derinlemesine ele alır ve kimi görüşlerini eleştirir. Yer yer hayranlığını belirterek O'nu över.
Tedbiru'l- Mütevahhid'te [1] ise siyasi felsefe, toplum ve ahlak düzeni ile Münzevi Adam kuramını işler.
- el,Vukuf ala Akl el-Faal
- Fi'l- Gayeti'l-İnsaniyye
- Kitabu'n-Nefs[2]
- Kelam fi'l-Burhan
- Kelam fi'l-Ustukusat
- Kitab İntisar el-Havi li'r-Razi
Macid Fahri bir kısım Risalelerini bir araya getirip "Resail İbnu Bacce el-İlahiyye" adıyla yayınladı.
O'Leory, İbnu Bacce'in, salt felsefenin hiç bir zaman vahy öğretileri ile uzlaşamayacağını müdrik olduğunu söyler. Bu çarpıtmadır. el-Gazali bile yanlızca meşşai felsefesine karşı idi.
İbnu Bacce'nin nihai amacı ittisaldi. O'nun felsefesinde ittisal ile Faal Akıl'a ulaşmak ve Allah'a yakınlaşmaktır. Ulaşmak istediği Hikmetin kaynağı bütün Peygamberlerin diliyle ifade edilenden temelde ayrı değildir. Ancak o Hikmet’in özel bir dili olan elsefenin duyarlı ve özel bir bilgi edinme yöntemi olduğunun tamamen bilincindedir." Kimi insanlar Felsefe’nin kadim toplumlar ve Cahiliyyeye ait bir şey olduğunu sanır. Oysa insanın mahiyetini araştıran ve bizi Allah'ın marifetine götüren Hikmet İlimleri maddi yarar sağlayan bütün tabii ilimlerden daha üstündür. Felsefe’nin ne işe yaradığını sorguya çekenler gülünç olmaya mahkumdurlar. Çünkü onlara göre herşeyin maddi bir yarar ve lezzet sağlaması gerekir."
Bu tartışma din, dinsizlik tartışması değil selefilere, fakihlere cevaptır. Tabiyat bilimcilerinden yakınır. Felsefe’yi basit bir araç görenleri hor görür.
Meşşailik Fas'a O'nunla geldi.
Aklı İkiye ayırır:
1-Teorik akıl: Bireysel nitelik taşır. Biyolojik bir terkip olup insan ve akılla kavranabilir olanlara konu olan eşya ile ilgilidir. Öncesiz değildir, fesada uğrar. Beşeridir. Bu Magnus'a Phantasia içinde Phantazma olarak geçti. Bu etkinin izleri St. Thomas'ta açıkça görülür.
2-Faal Akıl: Tecridi tayin ve temin eder. İlkeler halinde yalnız başına küllilere ulaşabilme gücüne sahiptir. Öncesiz ve sonrasızdır. İlahidir.
Aklı üçe ayrılır:
1. el-Aklu'l-İnsani
2. el-Aklu'l-Faal
3. el-Aklu'l-Külli
Faal Akıl, İnsani aklı etkiler, böylece İnsani Akla intikal eder, ölümden sonra ise bilgiler Faal Akl'a döner. Kimilerine göre, o, Dehr’i sonu gelmeyen devirler olarak görüyordu. İnsan da, bitki ve hayvan gibidir, ölüm her şeyin sonudur, demekle İslamın temel inanç, ilkelerine aykırı düşer.
Bir varlık mükemmelliğine ulaştığında zaman içinde sona erer; fakat dehr denilen süre içinde ebedi olarak var olmaya devam eder oysa. Görüşüne ünlü "Dehr" hadisini referans gösterir. Çünkü İnsani Akla intikal eden bilgilerin ölümden sonra Faal Akl'a döndüğünü ve Felsefesini ,insanın Allah'a varması temeline fayandıran İbnu Bacce'nin genel Felsefi doktrini yukarıda sözü geçen iddia ile uyuşmaz.
Metafiziği Ahlak’la sıkı bir bağ içinde düşünen ve hayatı boyunca mutluluğa ve huzura bir türlü kavuşamayan o mutluluk kavramının ne olduğu sorusunu sordu. Mutluluk, tedrici olarak, aklı zatı itibariyle idrak etmektir. Bunun sonucunda akıl ve makul birleşir. O, bu sorunun cevabını ararken yalnızca bireyin değil, toplumsal hayatın da sorunlarına köklü bir takım çözümler arıyordu. İttisal'in doğuracağı sonuçta kişinin mutluluğu gerçekleşir. Şu halde mutluluk, insanın herşeyden önce Allah'a bağlanmasından başka birşey değildir. Ancak bu sonuca varılırken el-Farabi'den ve özellikle el-Gazali'den kendini ayrı bir Felsefi çizgide göstermeye dikkat eder. İbnu Bacce'nin vardığı sonucu önleyen önemli bir süreç vardır ve bu süreç de tedrici bir tekemülle tamamlanır. Akli Meşşai Felsefe ile kalbi temel alan Sufi öğreti arasındaki çelişki yokolur.
el-Gazali el-Munkız’da kendi Hakikat arayışını anlatırken kelamı, Felsefe ve Talimiyye dokdirini eleştirir, bunların bizi Hakikat Bilgisine ulaştırmaya güçlerinin yetmediğini ifade eder. O’na göre Hakikatı arayan ve Allah'a varmak isteyen kişi için en güvenilir yol kalbin yol göstericiliğidir. [3]Halvet, insanın kendi içinde ve kendisiyle birlikte manevi bir yolculuğa hazırlanması şeklinde tanımlanabilir. Bu hazırlık doğal olarak bir süre "münzevi" yani yalnız başına, insanlardan uzak yaşamayı gerekli kılar. Halvet halinde ve münzevi yaşamaya başlayan kişi, ruhi bir takım cehdler, büyük ve altından kalkılması güç olan çabalarla "murakabe" aşamasına girer. Sürekli teemmül ve zikr halinden sonra bu murakebe hali, kişiye ve onun zihnine makulat aleminin kapılarını açar, ona öyle apaçık şeyler (zahir) olur ki, bu kimse onun üstünde başka bir lezzet ve zevk duyamaz olur. Tasavvuf dilinde bu sürece, çeşitli isimler verildi. Söz gelimi süreci sülük sonucu keşf veya mükaşefe ifade edebilir.
İbnu Bacce'ye göre el-Gazali kendisiyle birlikte başkalarını da aldatmaktadır. O'na göre insanın akıl güçleri ancak İlim ile derece derece tekamül eder. Bu sürecin sonunda ittisal gerçekleşir ki, anlamı Hakikatı arayan insan ile Hakikat'ı temsil eden Faal Akl’ın birleşmesidir. Halvet’le hiç bir şey elde edilemez ve el-Gazali'nin önerdiği yöntem tümüyle boştur. Oysa insan teorik bilgiyle kendini bilebileceği gibi Faal Aklı da bilebilir. el-Gazali "halvet, zihne makulat alemini açar. Teemmülde bulunan kimseye öyle ilahi şeyler zahir olur ki, teemmülde bulunan kimse onun üstünde başka bir lezzet duyamaz. İşte teemmülde bulunanların çalışıp çabaladıkları amaç budur" demekle hem kendini hem başkalarını yoldan çıkardı.
M. Sagir Hasan el-Ma'sumi ise, İbnu Bacce ile ilgili kaleme aldığı yazısında İbnu Bacce'nin el-Gazali'ye hayran olduğunu, O'nun önerdiği yolun kişiyi marifetullaha götürdüğünü kabul ettiğini ve bu yolun Rasulullah'ın öğretisine dayandığını beyan ettiğini söyler.
el-Gazali'nin anlayışını vehimle itham eder. Başka Sufilerde görülen bazı idrak ve tasavvurlar mahsus türden hayallerdir. Onlar bunu insanın asıl amacı sanırlar. Sufilerin Hakikatın Bilgisi’ni öğrenme ile elde edilemeyeceğini öne sürmeleri de büyük bir hatadır. "Bize Ebu Hamid el-Gazali denen adamın kitapları ulaştı; insanlardan itizal ederek büyük zevklere ulaştığını söyler. Bunların hepsi birer zandır; hak yerine ikame ettiği şeylerdir."[4]
Bu görüş ayrılığı, özünde ahlaki ve toplumsal bir takım sorunlar karşısında takınılan tavırları içermekten geri kalmaz; çünkü amaç yalnızca soyut anlamda biri diğerine karşı bir tezi çıkarmak değil, bireyi ve toplumu ilgilendiren çözümlerin hangi kavramsal çerçeveye oturulacağını açıklığa çıkarmaktır.
Madenle bitki, bitkiyle hayvan ve hayvanla insan arasındaki hiyerarşi düşüncesine katılır: Hayvani, insani ve ilahi davranışlar vardır. İnsani hayvani davranış biçimlerinden kurtulup ilahi davranışlar düzeyine yükselme başarısını gösterdiği zaman mutluluk sorununu da çözmüş olur.
Çünkü şehvani nefsin yönlendirmesiyle yapılan şey, öznenin sadece kendisi için yapıldığı fiildir; oysa düşüncenin yönlendirmesiyle yapılan şey başka bir amaçla işlenen fiildir. Şu var ki, bununla da yetinilmez ve asıl olan ilahi yönlendirme sonucu insanın giriştiği işler, sergilediği davranışlardır. Bu, kuşkusuz Makulat'ı son gaye bilmekle gerçekleşebilir. Eşyada modeli olmayıp kendisine varılması üstün zihni çabalarla mümkün olan Fizik ötesi aşkın yüce değerler insana ilahi bir nitelik kazandırır. Zaten insan, tabiatı ile ulvi ve ilahi varlıktır. Öyleyse, manevi hayattan gaye, akil olan nefsin hayvani nefse üstün gelmesinden, adalet ve istikameti bütün aşağılık çıkar ilişkilerinin önüne geçirmesinden başka ne olabilir? İnsan ilim ve fFelsefe ile tabiatı kavrama gücüne sahiptir, Allah’ın yardımı ile kendini bilebilir ve Faal Akılla ittisal eder.
Gerçeğe Sufilerin önerdiği keşf ile değil arzuların ve ihtirasların denetiminde olmadan saf düşünce ile varılabilir. Bilgi duygu ve kıyaslarla elde edilir ama aklın sağlıklı eleştirisinden geçmeyen hiçbir bilgi kesinlik derecesine ulaşmaz. Bilgi için aklı-kemal'e gerek vardır. Bu, Sufilerin gördüğü hayallerle değil, akli bilgiyle bulunabilir. İnsanların çoğu karanlıkta kalırlar, bunlar sadece şeylerin hafifçe gölgelerini görürler. Bazılarının ışığı ve dünyadaki renkli şeyleri gördükleri doğrudur; fakat bunlardan pek az bir kısmı gördüklerinin gerçeğini idrak eder. Bu sonuncular da mutlu insanlardır ki fiilleri akılla yönetilir ve kayıtlar dışında akli kuvvetlerini kullanırlar.
İnsanlık, gerçek amaçlarına genel ve kapsamlı bir olay olan taakkul ile ulaşılabilir. Bundan dolayı Tasavvuf bir hatadır ve kişiye ucuz bir mutluluk vadeder. Oysa Filozoflar bundan kaçınmalıdır. Yalnız saf, duru, sağlıklı, hissi ve heyecani arzularla bozulmamış olan tefekkür, Allah'a varma kudretini taşır.
el-Gazali ile amaçta bir, yöntemde ayrıdırlar. Hakikat'ın Bilgisi'ni elde ederek Allah'a varmak, insanın hayvani davranışlarından kendini kurtarması ile " adalet ve istikamet" le hareket etmekle birleşirler.
Tedbiru'l-Mütevahhid adlı eserinde siyasi Felsefe’ye yer verir. Burada ilginç bir toplum biçimini tasvir eder ve böyle bir toplumda doktor ile hakimin yer almayacağını, çünkü herkesin aldığı bilgi ve irfanla bunlara muhtaç olmayacağını yazar. Olgunluk ve erdem böyle bir toplumu meydana getiren bireyler için asgari müşterektir. Birbirlerine sevgi ve erdemle bağlı olan bireyler niçin Hakimlere ve Mahkemelere ihtiyaç duysunlar? İnsanı yaygın ilişkiler biçiminde dejenere eden her türlü alışkanlık, tutum ve davranışları toplum, bilgi ve düzenli yaşama tarzıyla yenerse, hata ve şaka yolunu bırakıp manevi Doktor olarak yalnız Allah'ı seçerse; insanı dışarıdan denetleyen Hakim ve doktorlara ihtiyaç olmaz.
el-Farabi'nin Fazıl Medine ve es-Siyasetu'l-Medeniyye''sindeki siyasi Felsefe ileri boyutlarda geliştirilip ütopikleşir. Yine de bu sınıf farkını tanımaz. Bir adım daha atarak, insanların aldıkları üstün bilgi ve kültürle kendi kendilerini yönetebilecek duruma gelmelerini tasavvur edecek ve biraz da devlete düzeni ayakta tutan, uygulayan "zorba" gözüyle bakacaktır. Ancak kendisi de bunun zorluğunu veya ütopik yanını kavramış olacak ki, insan ve toplum için bir amaç değil, doğrudan bir araç telakki ettiği devleti, hiç değilse bu üstün bilgi ve kültüre sahip erdemli kimselerin elinde bulundurulmasını öngörür.
Devleti tanımlaması, yönetilen erdemli bir eğitim süreci sonunda kendi kendilerini doğrudan yönetecek duruma gelmeleriyle artık Devletin de işlevini kaybettiğine işaret eder. Toplumun bireyleri arasında köklü sınıfsal ayrımlara gitmeden , insanı, bahçıvana ihtiyacı olmayan bir açık hava fidanına benzetir. Gerçekte dışarıdan yönlendirilmeye mahkum olması gereken insanın kendi bilgisiyle yeterliliğe sahip olabileceğini ona çok görmemeliyiz. İnsanda bir bakıma potansiyel halde varolan bu güçleri ve yetenekleri geliştirmek onun amacı olmalıdır. Ama bunların kendiliğinden su yüzüne çıkıp gelişeceğini beklemek akıllı bir tutum olmaz. Çünkü en başta toplumun kendisi ve kişiye dikte ettiregeldiği şartlar buna izin vermez. Bunun için erdem, Hakikat'ın Bilgisi ve ahlaki kemal arzusunu taşıyan insan, zaman zaman kendini toplumdan tecrid etmek zorundadır.
Münzevi Adam kimdir? Toplum içinde yaşamasını sürdürerek kendini toplumdan tecrid eden ve denetleyebilen insandır. İbnu Bacce Felsefesinde hayatın güzelliklerinden yararlanan, kötülüklerinden sakınan Münzevi Adam, fikri kuvvetlerini geliştirmeyi başarabilirse ittisali sağlayabilir. Bu ittisal kudretine yalnızca Münzevi Adam sahiptir. Bu, her aşaması dikkatle izlenen bir süreç boyunca insan teki için nasıl mümkünse, aynı düşüncelere ve amaçlara sahip insan toplulukları için de mümkündür. Şu halde bilginlerden ve erdemlilerden oluşmuş bir Devletin geçici yönetimini meşru ve kaçınılmaz kılan gerekçeler de bundan başkası değildir. İnsanı en son ve üstün amaca ulaştıran eylemlerin tümü akıl alemindedir. Münzevi adam bu akıl alemine kesintisiz teemmülle ulaşır. Makulat, insanın kendi öz varlığını doğrulamasıdır. Faal Akl'a en yakın mertebede ondan sadır olan Mukteseb Akıl'dır. İşte insan ancak Faal Akıl vasıtasıyla kendi varlığını "akli bir mevcut gibi anlayabilir"
Münzevi Adam ile Münzevi hayat arasında ince bir ayrım yapar. Münzevi hayatı, toplumdan bütünüyle kopuşu, kısaca Sufilerin genel tutumu önerme amacında olmayan Filozof, kendi başına bu sürece bırakılmış insanın nasıl bir zihni gelişmeye uğrayacağını araştırır. Bu yol, bir toplum içinde nasıl bir zihni gelişmeye uğrayacağını araştırıyor. Bu yol, bir toplum içinde yaşanan insanlardan her biri tarafından da, sanki yanlızlarmış gibi izlenebilir. Münzevi Adam, başkaları arasında bedeniyle yaşamalı, cismani faaliyetlerine devam ettirmelidir. Ancak bedeni eylemleri kendileri için değil, ruhi-nefsi eylemleri kendi amaçları için gerçekleştirmelidir. Kısaca Münzevi Adam, toplum içinde garip ve yalnız olmalı ve öyle yaşamalıdır. Bu yalnız Adam profili, dünya hayatını sürgit gurbet telakki eden Tasavvuf'un profilini çizdiği "garib adam"ına çok benzer. Halk arasında ama kalbi Allah ile beraber yaşamak.
Nübüvvet:
Peygamber, kendisiyle Faal Akıl arasında bütün perdelerin kalktığı kimsedir. Üstelik bu, bu dünyada gerçekleşir. Tanım gereği sıradan insanlardan başka, Hakikat'in Bilgisi'ni arayan Filozoflardan daha üstündür.
İnsan akıl sahibi bir varlıktır ve insan aklı İlk Akl'a en uzak mesafede durmaktadır. İttisal, bir tür çevrimin tamamlanması olduğuna göre, amaç da ilk yaratılan İlk Akıl'la ondan hayli uzağa düşen insan aklının birleşmesidir. Şu var ki akılların mertebeleri var; sözgelimi bazı akılların doğrudan İlk Akıl'dan türemişken, bazıları ise diğer akıllardan türemişlerdir.
el-Gazalinin kalp gözü’ne karşı o akıl gözü’nden bahseder. İnsandaki Bilgi, Allah'ın bağışı olan Kalb Gözü aracılığıyla varlıkları, aklındaki mükemmel varlıklarıyla görmesi demektir. Elbette Allah'ın bu bağışı, her insanda farklı farklı derece ve nisbetlerde tecelli eder.
Kimdir havas? Havasul Havas kim olacak? Peygamberdir bu. Peygamber' dedi Akıl Gözü, en yüksek derecede tezahür eder; bundan dolayı Allah'ı ve yaratıklarını kamilen ve hakkıyla ancak Peygamberler bilebilir; onlar öğrenmeden ve öğretmek için de bir çaba sarfetmekten, kendi kusursuz Akıl Gözleriyle ruhlarındaki latif bilgiyi idrak edip haz alırlar. Peygamber’in hemen aşağısındaki mertebede en seçkinleri Sahabeler olan Veliler gelir. Sonra Filozoflar. Aristoteles’inde içinde yer aldığı bu topluluk sayıca azdır. Filozoflar Burhan Ehli olup, burhana dayalı bilgiler sayesinde insan aklı ile İlk Akıl arasında yakınlaşma sağlarlar. Sufiler ise, öğrenme ve kazanılmış bilgiye dayanmadan Marifetullah’a ulaşırlar. Bunun en iyi örneğini el-Gazali ortaya koymuştur.
Şeriat:
Risaletu'l-Veda'da şöyle der: " Beşeri kemale ancak Peygamberler’in Allah'tan getirdikleri şey sayesinde ulaşılabilir. Allah'ın hidayetine tabi olan asla sapıtmaz."
Alemin Kıdemi:
Aristotelescidir. Ay-Altı ve Ay üstü varlıkların hareketlerine ilişkin geliştirdiği düşünceleriyle es-Sicistani'nin görüşleriyle büyük bir benzerlik içindedir. Müfret olaylara bağlı ve mutlak olmak üzere iki hareket vardır. Kuşun uçması, araçların sürülmesi, hayvan ve insanların yürümesi, birinci kategoriye giren hareketlerdir. İkinci kategoride olan hareketler ise başlangıçları ve sonları olmayan sürekli ( dairevi) hareketlerdir. Örneğin aletleri iten kuvvet, yıldızları, felekleri döndüren kuvvet vb. Bu tür hareketler sürekli olmalarından dolayı şerefli ve yücedirler. Bu düşünce daha sonraları İbnu Tufeyl'de de tekrarlanacaktır. Bu sürekli olan hareketler de dairevi ve düz olmak üzere ikiye ayrılır. İbnu Bacce burada varlığın kozmik düzenini genel bir ilke içinde düşünen geleneksel İslam Astronomisini ilgilendiren feleklerin ve gök cisimlerinin uzaydaki hareket şekillerini geometrik olarak çizmiş ve gezegenlerin yörüngeleri üzerinde durdu.
Sonlu fasid varlıklara gelince. Özellikle insan tipi varlıkların ortaklaşa özelliklerini, niteliklerini ifade eden Genel Ruhi Suret; buna Akli Suret de denebilir. İnsan olarak her ferdin kendi özel tip ve karekterini ifade eden Özel Ruhi Suret; buna şahsiyetlerin fertlerine göre değişip farklılık gösterme olayı da demek mümkündür. Son Cismani Suret de, biyolojik ve fizyolojik bir özelliktir ki, herkesi diğerinden ilk bakışta kendine özgü bu dış özellikle tanıyabiliriz.
Faal Akıl ve Feleklerin Akılları düşüncesi el-Farabi ve İbnu Sina'nın feyz teorisine dayanır. Ona göre ay-altı alem ve içindeki olaylar sınırlı ve sonludur. Her birinin bir başlangıcı ve sonu, itici güç ve dindirici, söndürücü etkeni vardır. Çünkü bu alem, zaten kevn ve fesat dünyasıdır. Ancak ikinci tip hareketlerin kendini gösterdiği varlık dünyası için aynı özellik ve nitelikleri söz konusu etmez. Bu açıdan, feleklerin ve yıldızların, yani üst-gök cisimlerinin hareketlerinde başlangıç ve son kabul etmez, kendisi de kıdem fikrini benimsemiş izlenimi verir.
el-Gazali kritiğinde bir mukaddimedir o. Münzevi adamı ise İbnu Tufeyl için ilham kaynağı olmuştır. Ama o toplumdan soyutlanmış, doğada yalnızdır.
Erdemler ve ahlaki tutumlar nefsi yüceltirse, bu insanı hayvani nefse baskın kılar. Kişi toplumdan soyutlanmadan ve fakat bir sosyal çevre içinde yalnız yaşayarak bu derin ruhi tecrübeyi yaşayabilir.
Düşünceleri 17.yy.da Spinoza için arkaplan verdi.[5]
[1] 1946, Asin Palasion tarafından yayınlandı.
[2] Dr. Muhammed Sağir el-Ma'sevi'nin tahkiki ile basıldı.
[3] el-Gazali’nin kap gözü ile ilgili yorumları için Bak: MDT/ Sünni Medrese
[4] Mahmut Kasım'ın Rislaletu'l-Veda'dan nakli.
[5] Bak:Genel Düşünce Tarihi
http://www.ulumulhikmekoeln.de/medenidusuncetarihi/ibnbacce.h
Ebu Bekir Muhammed ibnu Yahya ibnu es-Saiğ
... Avenpace/Avempace
ö.533/1138
İyi bir hekim, yetkili bir edebiyatcı ve usta bir udi idi. Meşşai idi, Tasavvufla ilgilendi. Tedbiru'l- Mütevahhid orjinal bir eserdir.
İbnu Hallıkan bu ismin frenkçede gümüş anlanına geldiğini söyler. İbnu's-Saig (Kuyumcunun oğlu) demek. Endülüs'ün Saragossa ( Sarakosta) şehrinde doğdu. Fas’ta öldü.
Ebu Bekir İbrahim önce Gırnata, sonra Sarakosta'da O'nu vezir olarak görevlendirdi. Fas'ta dinsizlikle suçlandı. İbnu Zuhr adında doktor tarafından zehirlendiği söylenir.
İbnu Tufeyl, Hayy ibnu Yakzan'ın önsözünde İbnu Bacce'nin vezirlik ve saray doktorluğu yaptığını ve bu işlerle uğraşırken asıl felsefi görüşlerini ortaya koymaya fırsat bulamadığını, eşsiz bir bilgi hazinesini kendisiyle birlikte götürdüğünü hayıflanarak anlatır. Gerçekten de İbnu Bacce, Ebu Bekir ibnu Tefşin'in nezdinde vezirlikte bulundu. Ebu Bekr yenilince Fas'a gitmek isteyince yolda Murabıtlar yakalanıp tutuklandılar. Daha önce de bir diplomatik gezi esnasında İşbiliye'de hapsedildi. Önemli eserlerini bu hapis yıllarında kaleme aldı. İspanya'dan Fas'a gelince daha çok tıpla uğraştı. Genç yaşta vefat etti. İbnu Ebi Useybia O'nun halktan da zulum gördüğünü söyler. Feth ibnu Hakan el-Kaysi (ö.1140) Kalaid el-İkyan ve Mehasin el-A'yan da O'nun hakkında oldukça ağır şeyler yazmakta, dinsiz olmakla suçlamaktadır. Ancak kaynaklar , bu ağır suçlamaları O'nun hazırladığı şiir antolojisine İbnu Bacce'nin katılmamasına bağlamaktadırlar.
Güçlü bir Nahivciydi. Edebiyat ve antik felsefe alanında derinlemesine bir bilgiye sahipti. Tardiye adlı manzumesiyle avcılığa meraklıydı. Kur'anı ezbere biliyor, Ud/ Luth çalıyordu. Farabi'nin Müzik kitabı Doğu'da ne kadar meşhursa, Batı'da da İbnu Bacce'nin müzik kitabı o kadar meşhurdur. Bu kitap bugüne gelmedi.
Felsefe, Tıb, Hukuk, Astronomi, siyasi felsefe, ahlak ve Sosyoloji alanlarında yazdı. İbnu Tufeyl ve el-Bitruci gibi O da Pythalamius'un teorisini çürütmek üzere astronomi alanında araştırmalar yaptı. İbnu Tufeyl ve el-Bitruci'nin, İbnu Bacce'nin fi'i-Hay'a adlı astronomiyle ilgili kitabını esas alarak Pythlamius'un gökyüzü ve gezegenlere ilişkin teorisini çürütmeye çalıştıklarına İbnu Meymun da tanıklık eder
Mantık'ta Aristotelesci olduğu söylenir. Öğrencisi Ebu'l-Hasan ibnu el-İmam'a göre ise Aristoteles'i anlamada Farabi'yi rehber seçti. Ancak Aristoteles'in birçok eserini şerheden İbnu Bacce'nin Platon'la da ilgisi vardır.
İfadelerinin oldukça karmaşık, muğlak görmüş, bundan dolayı etkisinin bugüne gelmediği öne sürüldü. Tedbiru'l-Mütevahhid O’nun zor anlatımlı eserlerinden. Bu onun felsefi derinliğini gösterir. Önemli eserleri Batı kütüphanelerinde kayboldu.
E.Renan O’nun İbnu Rüşd'ün hocası gösterir. O öldüğünde İbnu Rüşd 12 yaşında idi. İbnu Rüşd, Şerhu Risaletu'l- İttiaslu'l-Akl bi'l-İnsan li İbn Saiğ i yazdı.
Yahudi filozof Narbonnelu Moses'in 14.yy. da yazdığı eserlere de etki etti. Moses, hisler ve ihtirasların faaliyeti ( hayvani faaliyet) ile mücerret akıl tarafından telkin ve idare edilen (insani faaliyet) arasındaki ayrımını doğrudan İbnu Bacce'den aldı. Latin yazarlar onu münfasıl cevherler fikriyle yakından tanır. Spekülatif ilimler sayesinde münfasıl cevherlerin bilgisine götüren idealardan, imajlardan sözedebileceğimiz görüşündedir. "Kazanılmış akıl" fikriyle Albertus Magnus ve Thomas Aguinas'ı da etkiledi. O'nun fiziğin felsefi yönü açısından Batı'da çok iyi bilindiği bir gerçek. Kitapları latinceye çevrilmiş olmasa bile, İbnu Rüşd vd.lerinin geniş alıntılarıyla, Galileo'nun eserlerinde bile görülen bir etki bıraktı. İlk Pisan Diologue'da iki önemli öğe vardır: hız (impetus) teorisi ve İbnu Bacce'nin dinamiği . Bu ikisinin de temeli geç ortaçağ- Latin Filozof ve bilginlerin geliştirdiği şekliyle İslam kaynaklarında vardır.
Risaletu'l-İttisal'de insan aklının Faal-Akıl ile birleşmesi ve külli bilgiyi anlatır.
Risaletu'l-Veda'da el-Gazali'nin görüşlerini derinlemesine ele alır ve kimi görüşlerini eleştirir. Yer yer hayranlığını belirterek O'nu över.
Tedbiru'l- Mütevahhid'te [1] ise siyasi felsefe, toplum ve ahlak düzeni ile Münzevi Adam kuramını işler.
- el,Vukuf ala Akl el-Faal
- Fi'l- Gayeti'l-İnsaniyye
- Kitabu'n-Nefs[2]
- Kelam fi'l-Burhan
- Kelam fi'l-Ustukusat
- Kitab İntisar el-Havi li'r-Razi
Macid Fahri bir kısım Risalelerini bir araya getirip "Resail İbnu Bacce el-İlahiyye" adıyla yayınladı.
O'Leory, İbnu Bacce'in, salt felsefenin hiç bir zaman vahy öğretileri ile uzlaşamayacağını müdrik olduğunu söyler. Bu çarpıtmadır. el-Gazali bile yanlızca meşşai felsefesine karşı idi.
İbnu Bacce'nin nihai amacı ittisaldi. O'nun felsefesinde ittisal ile Faal Akıl'a ulaşmak ve Allah'a yakınlaşmaktır. Ulaşmak istediği Hikmetin kaynağı bütün Peygamberlerin diliyle ifade edilenden temelde ayrı değildir. Ancak o Hikmet’in özel bir dili olan elsefenin duyarlı ve özel bir bilgi edinme yöntemi olduğunun tamamen bilincindedir." Kimi insanlar Felsefe’nin kadim toplumlar ve Cahiliyyeye ait bir şey olduğunu sanır. Oysa insanın mahiyetini araştıran ve bizi Allah'ın marifetine götüren Hikmet İlimleri maddi yarar sağlayan bütün tabii ilimlerden daha üstündür. Felsefe’nin ne işe yaradığını sorguya çekenler gülünç olmaya mahkumdurlar. Çünkü onlara göre herşeyin maddi bir yarar ve lezzet sağlaması gerekir."
Bu tartışma din, dinsizlik tartışması değil selefilere, fakihlere cevaptır. Tabiyat bilimcilerinden yakınır. Felsefe’yi basit bir araç görenleri hor görür.
Meşşailik Fas'a O'nunla geldi.
Aklı İkiye ayırır:
1-Teorik akıl: Bireysel nitelik taşır. Biyolojik bir terkip olup insan ve akılla kavranabilir olanlara konu olan eşya ile ilgilidir. Öncesiz değildir, fesada uğrar. Beşeridir. Bu Magnus'a Phantasia içinde Phantazma olarak geçti. Bu etkinin izleri St. Thomas'ta açıkça görülür.
2-Faal Akıl: Tecridi tayin ve temin eder. İlkeler halinde yalnız başına küllilere ulaşabilme gücüne sahiptir. Öncesiz ve sonrasızdır. İlahidir.
Aklı üçe ayrılır:
1. el-Aklu'l-İnsani
2. el-Aklu'l-Faal
3. el-Aklu'l-Külli
Faal Akıl, İnsani aklı etkiler, böylece İnsani Akla intikal eder, ölümden sonra ise bilgiler Faal Akl'a döner. Kimilerine göre, o, Dehr’i sonu gelmeyen devirler olarak görüyordu. İnsan da, bitki ve hayvan gibidir, ölüm her şeyin sonudur, demekle İslamın temel inanç, ilkelerine aykırı düşer.
Bir varlık mükemmelliğine ulaştığında zaman içinde sona erer; fakat dehr denilen süre içinde ebedi olarak var olmaya devam eder oysa. Görüşüne ünlü "Dehr" hadisini referans gösterir. Çünkü İnsani Akla intikal eden bilgilerin ölümden sonra Faal Akl'a döndüğünü ve Felsefesini ,insanın Allah'a varması temeline fayandıran İbnu Bacce'nin genel Felsefi doktrini yukarıda sözü geçen iddia ile uyuşmaz.
Metafiziği Ahlak’la sıkı bir bağ içinde düşünen ve hayatı boyunca mutluluğa ve huzura bir türlü kavuşamayan o mutluluk kavramının ne olduğu sorusunu sordu. Mutluluk, tedrici olarak, aklı zatı itibariyle idrak etmektir. Bunun sonucunda akıl ve makul birleşir. O, bu sorunun cevabını ararken yalnızca bireyin değil, toplumsal hayatın da sorunlarına köklü bir takım çözümler arıyordu. İttisal'in doğuracağı sonuçta kişinin mutluluğu gerçekleşir. Şu halde mutluluk, insanın herşeyden önce Allah'a bağlanmasından başka birşey değildir. Ancak bu sonuca varılırken el-Farabi'den ve özellikle el-Gazali'den kendini ayrı bir Felsefi çizgide göstermeye dikkat eder. İbnu Bacce'nin vardığı sonucu önleyen önemli bir süreç vardır ve bu süreç de tedrici bir tekemülle tamamlanır. Akli Meşşai Felsefe ile kalbi temel alan Sufi öğreti arasındaki çelişki yokolur.
el-Gazali el-Munkız’da kendi Hakikat arayışını anlatırken kelamı, Felsefe ve Talimiyye dokdirini eleştirir, bunların bizi Hakikat Bilgisine ulaştırmaya güçlerinin yetmediğini ifade eder. O’na göre Hakikatı arayan ve Allah'a varmak isteyen kişi için en güvenilir yol kalbin yol göstericiliğidir. [3]Halvet, insanın kendi içinde ve kendisiyle birlikte manevi bir yolculuğa hazırlanması şeklinde tanımlanabilir. Bu hazırlık doğal olarak bir süre "münzevi" yani yalnız başına, insanlardan uzak yaşamayı gerekli kılar. Halvet halinde ve münzevi yaşamaya başlayan kişi, ruhi bir takım cehdler, büyük ve altından kalkılması güç olan çabalarla "murakabe" aşamasına girer. Sürekli teemmül ve zikr halinden sonra bu murakebe hali, kişiye ve onun zihnine makulat aleminin kapılarını açar, ona öyle apaçık şeyler (zahir) olur ki, bu kimse onun üstünde başka bir lezzet ve zevk duyamaz olur. Tasavvuf dilinde bu sürece, çeşitli isimler verildi. Söz gelimi süreci sülük sonucu keşf veya mükaşefe ifade edebilir.
İbnu Bacce'ye göre el-Gazali kendisiyle birlikte başkalarını da aldatmaktadır. O'na göre insanın akıl güçleri ancak İlim ile derece derece tekamül eder. Bu sürecin sonunda ittisal gerçekleşir ki, anlamı Hakikatı arayan insan ile Hakikat'ı temsil eden Faal Akl’ın birleşmesidir. Halvet’le hiç bir şey elde edilemez ve el-Gazali'nin önerdiği yöntem tümüyle boştur. Oysa insan teorik bilgiyle kendini bilebileceği gibi Faal Aklı da bilebilir. el-Gazali "halvet, zihne makulat alemini açar. Teemmülde bulunan kimseye öyle ilahi şeyler zahir olur ki, teemmülde bulunan kimse onun üstünde başka bir lezzet duyamaz. İşte teemmülde bulunanların çalışıp çabaladıkları amaç budur" demekle hem kendini hem başkalarını yoldan çıkardı.
M. Sagir Hasan el-Ma'sumi ise, İbnu Bacce ile ilgili kaleme aldığı yazısında İbnu Bacce'nin el-Gazali'ye hayran olduğunu, O'nun önerdiği yolun kişiyi marifetullaha götürdüğünü kabul ettiğini ve bu yolun Rasulullah'ın öğretisine dayandığını beyan ettiğini söyler.
el-Gazali'nin anlayışını vehimle itham eder. Başka Sufilerde görülen bazı idrak ve tasavvurlar mahsus türden hayallerdir. Onlar bunu insanın asıl amacı sanırlar. Sufilerin Hakikatın Bilgisi’ni öğrenme ile elde edilemeyeceğini öne sürmeleri de büyük bir hatadır. "Bize Ebu Hamid el-Gazali denen adamın kitapları ulaştı; insanlardan itizal ederek büyük zevklere ulaştığını söyler. Bunların hepsi birer zandır; hak yerine ikame ettiği şeylerdir."[4]
Bu görüş ayrılığı, özünde ahlaki ve toplumsal bir takım sorunlar karşısında takınılan tavırları içermekten geri kalmaz; çünkü amaç yalnızca soyut anlamda biri diğerine karşı bir tezi çıkarmak değil, bireyi ve toplumu ilgilendiren çözümlerin hangi kavramsal çerçeveye oturulacağını açıklığa çıkarmaktır.
Madenle bitki, bitkiyle hayvan ve hayvanla insan arasındaki hiyerarşi düşüncesine katılır: Hayvani, insani ve ilahi davranışlar vardır. İnsani hayvani davranış biçimlerinden kurtulup ilahi davranışlar düzeyine yükselme başarısını gösterdiği zaman mutluluk sorununu da çözmüş olur.
Çünkü şehvani nefsin yönlendirmesiyle yapılan şey, öznenin sadece kendisi için yapıldığı fiildir; oysa düşüncenin yönlendirmesiyle yapılan şey başka bir amaçla işlenen fiildir. Şu var ki, bununla da yetinilmez ve asıl olan ilahi yönlendirme sonucu insanın giriştiği işler, sergilediği davranışlardır. Bu, kuşkusuz Makulat'ı son gaye bilmekle gerçekleşebilir. Eşyada modeli olmayıp kendisine varılması üstün zihni çabalarla mümkün olan Fizik ötesi aşkın yüce değerler insana ilahi bir nitelik kazandırır. Zaten insan, tabiatı ile ulvi ve ilahi varlıktır. Öyleyse, manevi hayattan gaye, akil olan nefsin hayvani nefse üstün gelmesinden, adalet ve istikameti bütün aşağılık çıkar ilişkilerinin önüne geçirmesinden başka ne olabilir? İnsan ilim ve fFelsefe ile tabiatı kavrama gücüne sahiptir, Allah’ın yardımı ile kendini bilebilir ve Faal Akılla ittisal eder.
Gerçeğe Sufilerin önerdiği keşf ile değil arzuların ve ihtirasların denetiminde olmadan saf düşünce ile varılabilir. Bilgi duygu ve kıyaslarla elde edilir ama aklın sağlıklı eleştirisinden geçmeyen hiçbir bilgi kesinlik derecesine ulaşmaz. Bilgi için aklı-kemal'e gerek vardır. Bu, Sufilerin gördüğü hayallerle değil, akli bilgiyle bulunabilir. İnsanların çoğu karanlıkta kalırlar, bunlar sadece şeylerin hafifçe gölgelerini görürler. Bazılarının ışığı ve dünyadaki renkli şeyleri gördükleri doğrudur; fakat bunlardan pek az bir kısmı gördüklerinin gerçeğini idrak eder. Bu sonuncular da mutlu insanlardır ki fiilleri akılla yönetilir ve kayıtlar dışında akli kuvvetlerini kullanırlar.
İnsanlık, gerçek amaçlarına genel ve kapsamlı bir olay olan taakkul ile ulaşılabilir. Bundan dolayı Tasavvuf bir hatadır ve kişiye ucuz bir mutluluk vadeder. Oysa Filozoflar bundan kaçınmalıdır. Yalnız saf, duru, sağlıklı, hissi ve heyecani arzularla bozulmamış olan tefekkür, Allah'a varma kudretini taşır.
el-Gazali ile amaçta bir, yöntemde ayrıdırlar. Hakikat'ın Bilgisi'ni elde ederek Allah'a varmak, insanın hayvani davranışlarından kendini kurtarması ile " adalet ve istikamet" le hareket etmekle birleşirler.
Tedbiru'l-Mütevahhid adlı eserinde siyasi Felsefe’ye yer verir. Burada ilginç bir toplum biçimini tasvir eder ve böyle bir toplumda doktor ile hakimin yer almayacağını, çünkü herkesin aldığı bilgi ve irfanla bunlara muhtaç olmayacağını yazar. Olgunluk ve erdem böyle bir toplumu meydana getiren bireyler için asgari müşterektir. Birbirlerine sevgi ve erdemle bağlı olan bireyler niçin Hakimlere ve Mahkemelere ihtiyaç duysunlar? İnsanı yaygın ilişkiler biçiminde dejenere eden her türlü alışkanlık, tutum ve davranışları toplum, bilgi ve düzenli yaşama tarzıyla yenerse, hata ve şaka yolunu bırakıp manevi Doktor olarak yalnız Allah'ı seçerse; insanı dışarıdan denetleyen Hakim ve doktorlara ihtiyaç olmaz.
el-Farabi'nin Fazıl Medine ve es-Siyasetu'l-Medeniyye''sindeki siyasi Felsefe ileri boyutlarda geliştirilip ütopikleşir. Yine de bu sınıf farkını tanımaz. Bir adım daha atarak, insanların aldıkları üstün bilgi ve kültürle kendi kendilerini yönetebilecek duruma gelmelerini tasavvur edecek ve biraz da devlete düzeni ayakta tutan, uygulayan "zorba" gözüyle bakacaktır. Ancak kendisi de bunun zorluğunu veya ütopik yanını kavramış olacak ki, insan ve toplum için bir amaç değil, doğrudan bir araç telakki ettiği devleti, hiç değilse bu üstün bilgi ve kültüre sahip erdemli kimselerin elinde bulundurulmasını öngörür.
Devleti tanımlaması, yönetilen erdemli bir eğitim süreci sonunda kendi kendilerini doğrudan yönetecek duruma gelmeleriyle artık Devletin de işlevini kaybettiğine işaret eder. Toplumun bireyleri arasında köklü sınıfsal ayrımlara gitmeden , insanı, bahçıvana ihtiyacı olmayan bir açık hava fidanına benzetir. Gerçekte dışarıdan yönlendirilmeye mahkum olması gereken insanın kendi bilgisiyle yeterliliğe sahip olabileceğini ona çok görmemeliyiz. İnsanda bir bakıma potansiyel halde varolan bu güçleri ve yetenekleri geliştirmek onun amacı olmalıdır. Ama bunların kendiliğinden su yüzüne çıkıp gelişeceğini beklemek akıllı bir tutum olmaz. Çünkü en başta toplumun kendisi ve kişiye dikte ettiregeldiği şartlar buna izin vermez. Bunun için erdem, Hakikat'ın Bilgisi ve ahlaki kemal arzusunu taşıyan insan, zaman zaman kendini toplumdan tecrid etmek zorundadır.
Münzevi Adam kimdir? Toplum içinde yaşamasını sürdürerek kendini toplumdan tecrid eden ve denetleyebilen insandır. İbnu Bacce Felsefesinde hayatın güzelliklerinden yararlanan, kötülüklerinden sakınan Münzevi Adam, fikri kuvvetlerini geliştirmeyi başarabilirse ittisali sağlayabilir. Bu ittisal kudretine yalnızca Münzevi Adam sahiptir. Bu, her aşaması dikkatle izlenen bir süreç boyunca insan teki için nasıl mümkünse, aynı düşüncelere ve amaçlara sahip insan toplulukları için de mümkündür. Şu halde bilginlerden ve erdemlilerden oluşmuş bir Devletin geçici yönetimini meşru ve kaçınılmaz kılan gerekçeler de bundan başkası değildir. İnsanı en son ve üstün amaca ulaştıran eylemlerin tümü akıl alemindedir. Münzevi adam bu akıl alemine kesintisiz teemmülle ulaşır. Makulat, insanın kendi öz varlığını doğrulamasıdır. Faal Akl'a en yakın mertebede ondan sadır olan Mukteseb Akıl'dır. İşte insan ancak Faal Akıl vasıtasıyla kendi varlığını "akli bir mevcut gibi anlayabilir"
Münzevi Adam ile Münzevi hayat arasında ince bir ayrım yapar. Münzevi hayatı, toplumdan bütünüyle kopuşu, kısaca Sufilerin genel tutumu önerme amacında olmayan Filozof, kendi başına bu sürece bırakılmış insanın nasıl bir zihni gelişmeye uğrayacağını araştırır. Bu yol, bir toplum içinde nasıl bir zihni gelişmeye uğrayacağını araştırıyor. Bu yol, bir toplum içinde yaşanan insanlardan her biri tarafından da, sanki yanlızlarmış gibi izlenebilir. Münzevi Adam, başkaları arasında bedeniyle yaşamalı, cismani faaliyetlerine devam ettirmelidir. Ancak bedeni eylemleri kendileri için değil, ruhi-nefsi eylemleri kendi amaçları için gerçekleştirmelidir. Kısaca Münzevi Adam, toplum içinde garip ve yalnız olmalı ve öyle yaşamalıdır. Bu yalnız Adam profili, dünya hayatını sürgit gurbet telakki eden Tasavvuf'un profilini çizdiği "garib adam"ına çok benzer. Halk arasında ama kalbi Allah ile beraber yaşamak.
Nübüvvet:
Peygamber, kendisiyle Faal Akıl arasında bütün perdelerin kalktığı kimsedir. Üstelik bu, bu dünyada gerçekleşir. Tanım gereği sıradan insanlardan başka, Hakikat'in Bilgisi'ni arayan Filozoflardan daha üstündür.
İnsan akıl sahibi bir varlıktır ve insan aklı İlk Akl'a en uzak mesafede durmaktadır. İttisal, bir tür çevrimin tamamlanması olduğuna göre, amaç da ilk yaratılan İlk Akıl'la ondan hayli uzağa düşen insan aklının birleşmesidir. Şu var ki akılların mertebeleri var; sözgelimi bazı akılların doğrudan İlk Akıl'dan türemişken, bazıları ise diğer akıllardan türemişlerdir.
el-Gazalinin kalp gözü’ne karşı o akıl gözü’nden bahseder. İnsandaki Bilgi, Allah'ın bağışı olan Kalb Gözü aracılığıyla varlıkları, aklındaki mükemmel varlıklarıyla görmesi demektir. Elbette Allah'ın bu bağışı, her insanda farklı farklı derece ve nisbetlerde tecelli eder.
Kimdir havas? Havasul Havas kim olacak? Peygamberdir bu. Peygamber' dedi Akıl Gözü, en yüksek derecede tezahür eder; bundan dolayı Allah'ı ve yaratıklarını kamilen ve hakkıyla ancak Peygamberler bilebilir; onlar öğrenmeden ve öğretmek için de bir çaba sarfetmekten, kendi kusursuz Akıl Gözleriyle ruhlarındaki latif bilgiyi idrak edip haz alırlar. Peygamber’in hemen aşağısındaki mertebede en seçkinleri Sahabeler olan Veliler gelir. Sonra Filozoflar. Aristoteles’inde içinde yer aldığı bu topluluk sayıca azdır. Filozoflar Burhan Ehli olup, burhana dayalı bilgiler sayesinde insan aklı ile İlk Akıl arasında yakınlaşma sağlarlar. Sufiler ise, öğrenme ve kazanılmış bilgiye dayanmadan Marifetullah’a ulaşırlar. Bunun en iyi örneğini el-Gazali ortaya koymuştur.
Şeriat:
Risaletu'l-Veda'da şöyle der: " Beşeri kemale ancak Peygamberler’in Allah'tan getirdikleri şey sayesinde ulaşılabilir. Allah'ın hidayetine tabi olan asla sapıtmaz."
Alemin Kıdemi:
Aristotelescidir. Ay-Altı ve Ay üstü varlıkların hareketlerine ilişkin geliştirdiği düşünceleriyle es-Sicistani'nin görüşleriyle büyük bir benzerlik içindedir. Müfret olaylara bağlı ve mutlak olmak üzere iki hareket vardır. Kuşun uçması, araçların sürülmesi, hayvan ve insanların yürümesi, birinci kategoriye giren hareketlerdir. İkinci kategoride olan hareketler ise başlangıçları ve sonları olmayan sürekli ( dairevi) hareketlerdir. Örneğin aletleri iten kuvvet, yıldızları, felekleri döndüren kuvvet vb. Bu tür hareketler sürekli olmalarından dolayı şerefli ve yücedirler. Bu düşünce daha sonraları İbnu Tufeyl'de de tekrarlanacaktır. Bu sürekli olan hareketler de dairevi ve düz olmak üzere ikiye ayrılır. İbnu Bacce burada varlığın kozmik düzenini genel bir ilke içinde düşünen geleneksel İslam Astronomisini ilgilendiren feleklerin ve gök cisimlerinin uzaydaki hareket şekillerini geometrik olarak çizmiş ve gezegenlerin yörüngeleri üzerinde durdu.
Sonlu fasid varlıklara gelince. Özellikle insan tipi varlıkların ortaklaşa özelliklerini, niteliklerini ifade eden Genel Ruhi Suret; buna Akli Suret de denebilir. İnsan olarak her ferdin kendi özel tip ve karekterini ifade eden Özel Ruhi Suret; buna şahsiyetlerin fertlerine göre değişip farklılık gösterme olayı da demek mümkündür. Son Cismani Suret de, biyolojik ve fizyolojik bir özelliktir ki, herkesi diğerinden ilk bakışta kendine özgü bu dış özellikle tanıyabiliriz.
Faal Akıl ve Feleklerin Akılları düşüncesi el-Farabi ve İbnu Sina'nın feyz teorisine dayanır. Ona göre ay-altı alem ve içindeki olaylar sınırlı ve sonludur. Her birinin bir başlangıcı ve sonu, itici güç ve dindirici, söndürücü etkeni vardır. Çünkü bu alem, zaten kevn ve fesat dünyasıdır. Ancak ikinci tip hareketlerin kendini gösterdiği varlık dünyası için aynı özellik ve nitelikleri söz konusu etmez. Bu açıdan, feleklerin ve yıldızların, yani üst-gök cisimlerinin hareketlerinde başlangıç ve son kabul etmez, kendisi de kıdem fikrini benimsemiş izlenimi verir.
el-Gazali kritiğinde bir mukaddimedir o. Münzevi adamı ise İbnu Tufeyl için ilham kaynağı olmuştır. Ama o toplumdan soyutlanmış, doğada yalnızdır.
Erdemler ve ahlaki tutumlar nefsi yüceltirse, bu insanı hayvani nefse baskın kılar. Kişi toplumdan soyutlanmadan ve fakat bir sosyal çevre içinde yalnız yaşayarak bu derin ruhi tecrübeyi yaşayabilir.
Düşünceleri 17.yy.da Spinoza için arkaplan verdi.[5]
[1] 1946, Asin Palasion tarafından yayınlandı.
[2] Dr. Muhammed Sağir el-Ma'sevi'nin tahkiki ile basıldı.
[3] el-Gazali’nin kap gözü ile ilgili yorumları için Bak: MDT/ Sünni Medrese
[4] Mahmut Kasım'ın Rislaletu'l-Veda'dan nakli.
[5] Bak:Genel Düşünce Tarihi
http://www.ulumulhikmekoeln.de/medenidusuncetarihi/ibnbacce.h
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder