ABDULLAH BİN AHMED EL-BAYTAR

ABDULLAH BİN AHMED EL-BAYTAR

İbn el-Baytar (Arapça: ابن البيطار) (veya İbn Baytar, İbni Baytar), tam künyesi ile Ebu Muhammed Abdullah bin Ahmed bin el-Baytar ( d. 1197 - ö. 1248) müslüman Arap bilim adamı, botanikçi, eczacı ve hekim. Endülüs'ün en önemli bilim adamlarından olan İbn Baytar, İslam'ın Altın Çağı'nın ve Müslüman Tarım Devrimi'nin en büyük eczacı ve botanikçilerinden biri sayılmaktadır.

Hayatı:

Málaga isimli Endülüs şehrinde 12. yüzyılın sonlarında doğan İbn Baytar, Málaga'lı botanikçi Ebu Abbas el-Nebati'den botanik dersleri almış ve hocasıyla birlikte İspanya ve İspanya yakınlarından bitki örnekleri toplamaya başlamıştır. El-Nebati o dönemlerde bilimsel bir yöntemin temellerini atmıştı; testlerde ampirik ve deneysel teknikler kullanıyor, birçok tıbbî malzemeyi (materia medicayı) saptıyor ve tanımlıyor, gerçek deneyler ve gözlemler sonucu ulaşılan bilgilerle doğrulanmamış bilgileri ayrı ayrı kategorize ediyordu. Nitekim benzeri bir yöntem de İbn Baytar tarafından daha sonra kullanılmıştır.[1]


1219 yılında İbn Baytar, İslam topraklarının her yöresinden bitki örnekleri toplamak amacıyla Endülüs'ü terk etti. Afrika'nın kuzey sahilinden Anadolu'ya kadar yol almış, Bugia (bugün Bejaia), Konstantinopolis (bugünkü İstanbul), Adalia (bugünkü Antalya), Tunus, Trablus gibi yerleri gezmiştir. 1224 yılından sonra Eyyubi sultanı el-Kamil'in yanında baş şifalı bitki uzmanı olarak çalışmaya başlamış, sultan Şam'a kadarki bölgeyi kontrolü altına alınca onunla birlikte bölgeye giderek Suriye'den de bitki örnekleri toplama fırsatı bulmuştur. 

İbn-i Baytar bir dönem hocası ile birlikte ilaç yapımında kullanmak için Sevilla ve çevresinde dolaşıp çeşitli bitkiler toplarken o bölgede yaşan tıp bilimcileri ile tanışarak bilgi alışverişinde bulunmuştur. Küçük yaşlardan itibaren aldığı dersler ve hocası ile birlikte dolaşmış olduğu Yunan, Rum ve İslam şehirlerinde inceledikleri bitkiler üzerine yoğun çalışmalar yapmış olan alim, bu bitkiler ile karışımlar hazırlayarak birçok hastalığa çare bulmayı başarmıştır. 


Dioskorides, Calinus, Hipokrat, İbn-i Sina, Gâfikî gibi dönemin en ünlü tıp bilimcilerinin eserlerini yakından incelemiş olan İbn-i Baytar bu bilim adamlarının sunmuş olduğu bilgilerin bir kısmına şerhler yazmıştır. Bu bilginler tarafından yazılan eserlerdeki birçok bilgiyi deneyler sonucunda yanlış olduklarını ıspatlayarak doğru olan bilgileri eserlerinde kaleme aldı. Eserlerini yazarken incelemiş olduğu 1400 farklı bitki hakkında geniş bilgiler sunan İbn-i Baytar bu bitkiler ile hangi yolla hangi ilaçların elde edileceğine dair geniş bilgiler sunmuştur. Botanik biliminin geliştiricilerinden sayılan İbn-i Baytar’ın eserleri halen günümüzde Botanik ile ilgilenen bilim adamları tarafından incelenmektedir. 

İbni Baytar, elde etmiş olduğu bilgiler ile tarlalarda mahsüllere zarar veren otları datedkik eden ilk eczacıdır. İlaçlar arasında karşılaştırmalar da yapmış olan İbn-i Baytar kendi incelemiş olduğu bitkiler ile yaptığı ilaçları farklı tıpçılar tarafından yapılan ilaçlarla karşılaştırmış ve aralarındaki farkları eserlerinde anlatmıştır. Bitkiler dışında hayvanlar üzerinde de araştırmalarını sürdürmüş olan İbn-Baytar hayvan hastalıklarını da bitkilerden elde etmiş olduğu ilaçlar ile tedavi etmiştir.

Şam'da 1248 yılında vefat etmiştir.

 

Eserleri:

İbn-i Baytâr’ınçalışmaları daha çok eczacılık ile ilgilidir. Yazdığı eserlerde ilaçlar ile ilgili neredeyse en detaylı bilgiler yer almaktadır. Günümüzde halen birçok eczacı bu eserleri inceleyerek ilaçların etkilerini, nasıl kullanılmaları gerektiği, hangi hastalıklarda ilaçların hastalığa nasıl iyi gelebileceğini ve ilaçların hangi doğal yollar ile elde edilebileceğine dair bilgileri bu eser sayesinde öğrenmektedir. Birçok yabancı ilaç bilimcisi birçok ilacı bu kaynağı inceledikten sonra keşfetmiştir. 

İnsanlar tarafından kullanıldığında faydalı sonuçlara varılacak olan bilgiler sunmak her Müslüman bilim adamının öncelikli görevi olduğunu dile getiren İbn-i Baytar, eserlerinin başında verdiği bilgilerin doğru olduğunu ve birçok deneyden çıkan sonuçlar ile kanıtlandığını belirtmektedir. Eserlerini öğrencilerinin ve kendisinden sonra gelecek olan bilimcilerin kolay bir şekilde inceleyip anlayabilmeleri için özenle hazırlamış, sistemli bir şekilde ilerleme kaydetmiştir. İlaçlar ile ilgili bilgiler sunarken kendisinden önce o ilaç ile ilgili yapılan çalışmaları ve diğer alimler tarafından öğretilmiş bilgileri yazdıktan sonra bu ilaçlar ile ilgili olarak kendi deney sonuçlarını da paylaşmıştır.

Kitab el-Cami'fi el-Adviyye el-Müfredah:
İbn Baytar'ın baştapıtı Kitab el-Cami'fi el-Adviyye el-Müfredah (Arapça: كتاب الجمع في الأدوية المفردة) isimli eseridir. 

Eser uzun bir süre önemli bir botanik otoritesi olma özelliğini kaybetmediği gibi, eczacılık açısından da büyük önem taşımıştır; zira eserde, yaklaşık 300'ü tamamen kendi keşfi olan, en azından 1400 farklı bitki, ve ilacın ansiklopedik tanım ve tarifleri yer almaktadır. Eser 1758 yılında Latince'ye çevrilmiş, 19. yüzyıla kadar Avrupa kullanılmaya devam edilmiştir.[2] Eser ayrıca kendinden önceki 150 kadar Arap, 30 kadarsa Yunan müellife referans içermektedir.[3].

Bu eser Müfredât-ı İbn-i Baytâr ismi ile bilinmektedir ve dört bölümden oluşmaktadır. İbn-i Baytar tarafından kaleme alınmış olan bu eserde doğal yollar ile elde edilen ilaçlar hakkında oldukça geniş bilgiler yer almaktadır. Bitkilerden, çeşitli madenlerden ve hayvanlardan elde edilmiş olan ilaçların nasıl hazırlandığına dair bilgiler sunar. Farmakolojik bir ansiklopedi örneği olarak karşımıza çıkan bu eser kendi içerisinde oldukça sistemli bir şekilde ilaçları alfabetik sıraya göre listelemiştir. 16.yy’a kadar yazılmış olan en geniş farmakoloji kitabı olarak bilinmektedir. Tanıtılan ilaçların isimleri, kullanılan bitkilerin isimleri sadece Arapça olarak değil, Farsça, Fransızca, Latince dilleriyle birlikte yazılmıştır. Eser daha sonra Osmanlıca diline çevrilmiştir ve eserin Osmanlıca çevirisi İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde yer almaktadır. Bu eseri botanik biliminde uzun yıllar boyunca bir otorite olarak kabul edilmiştir. Bilim adamları bitkiler kullanarak yapacakları çalışmalara başlamadan önce mutlaka bu eseri incelemekteydiler. Günümüze kadar gelebilen birçok tedavi yönteminde kullanılan ilaçların üretim aşamasında bu eserden yararlanıldığı bilinmektedir. 


Kitâb-ül-Muğnî fî Edviyet-il-Müfrede: Arapça kaleme alınmış olan eser, içerisindeki bilgilerin zenginliğinden dolayı Latince, Almanca ve Fransızca dillerine çevrilerek birçok Avrupalı tıp bilimcisi tarafından kullanılmıştır. Eser sadece farmakolojik bir eser olmamakla birlikte birçok hastalığın tanımını, nedenlerini ve tedavi yöntemlerini sade ve açık bir şekilde anlatmaktadır. İlaçların hastalıklar üzerindeki etkilerini ve tanımlamalarını içermektedir. El-İbânevel-İ’lâmbimâ fil-Minhâcmin-el-Halel vel-Evhâm, ŞerhuEdviyet-i İoskorides, Ef’âl-ül-Garîbevel-Havâs-ül-Acîbe. Mîzân-üt-Tabîb.

İbn-i Baytar yazmış olduğu eserler ile ne kadar bilgili olduğunu kanıtlamış ve dünya tıp bilimine büyük katkılar sağlamıştır. Avrupa’nın birçok üniversitesinde kitapları ders kitabı olarak okutulmuş, dönemin en ünlü tıp bilimcilerinden olan AndreaAlpago bile İbn-i Baytarın eserlerini incelemiş ve öğrendiği bilgiler ile yeni buluşları ortaya çıkarmıştır.



Kaynakça ve notlar

Huff, Toby (2003), The Rise of Early Modern Science: Islam, China, and the West, Cambridge University Press, ss. 218, ISBN 0521529948 ^ Diane Boulanger (2002), "The Islamic Contribution to Science, Mathematics and Technology", OISE Papers, in STSE Education, Vol. 3. ^ Russell McNeil, Ibn al-Baitar, Malaspina University-College

http://tr.wikipedia.org/wiki/Abdullah_bin_Ahmed_el-Baytar

http://www.tibbiyardim.com/ibni-i-baytar-kimdir.html